Chủ nghĩa tư bản chuyển từ tự do cạnh tranh đối đầu sang quá trình đế quốc chủ nghĩa. Các nước tư bản đế quốc vừa tăng cường bóc lột Nhân dân lao động trong nước vừa xâm lược và áp bức nhân dân những dân tộc bản địa thuộc địa. Sự thống trị của chủ nghĩa đế quốc làm cho đời sống nhân dân lao động những nước trở nên cùng cực. Mâu thuẫn giữa những dân tộc bản địa thuộc địa với chủ nghĩa thực dân ngày càng nóng bức. Phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc bản địa diễn ra can đảm và mạnh mẽ ở những nước thuộc địa .

* Bối cảnh quốc tế cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX

Với thắng lợi của Cách mạng Tháng Mười Nga năm 1917, chủ nghĩa Mác – Lênin từ lý luận đã trở thành hiện thực, mở ra một thời đại mới – thời đại cách mạng chống đế quốc, thời đại giải phóng dân tộc bản địa. Cách mạng Tháng Mười Nga nêu tấm gương sáng trong việc giải phóng những dân tộc bản địa bị áp bức .

Sự ra đời của Quốc tế Cộng sản (Quốc tế III) vào tháng 3/1919 đã thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ phong trào cộng sản và công nhân quốc tế. Đối với Việt Nam, Quốc tế Cộng sản có vai trò quan trọng trong việc truyền bá chủ nghĩa Mác – Lênin và thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam.

* Bối cảnh trong nước

Năm 1858, thực dân Pháp nổ súng tiến công xâm lược và từng bước thiết lập cỗ máy thống trị ở Việt Nam, biến một vương quốc phong kiến thành thuộc địa nửa phong kiến .
Về chính trị : Thực dân Pháp áp đặt chủ trương quản lý thực dân, tước bỏ quyền lực tối cao đối nội và đối ngoại của chính quyền sở tại phong kiến Nhà Nguyễn ; chia Việt Nam thành ba xứ : Bắc Kỳ, Trung Kỳ, Nam Kỳ và thực thi ở mỗi kỳ một chính sách quản lý riêng. Thực dân Pháp câu kết với giai cấp địa chủ để bóc lột kinh tế tài chính và áp bức chính trị so với Nhân dân Việt Nam .
Về kinh tế tài chính : Thực dân Pháp triển khai chủ trương bóc lột, cướp đoạt ruộng đất để lập đồn điền ; góp vốn đầu tư khai thác tài nguyên ; kiến thiết xây dựng 1 số ít cơ sở công nghiệp, mạng lưới hệ thống đường giao thông vận tải, bến cảng ship hàng chủ trương khai thác thuộc địa .

Về văn hóa: Thực dân Pháp thi hành triệt để chính sách văn hóa nô dịch, gây tâm lý tự ti, khuyến khích các hoạt động mê tín dị đoan. Mọi hoạt động yêu nước của Nhân dân ta đều bị cấm đoán. Chúng tìm mọi cách bưng bít và ngăn chặn ảnh hưởng của nền văn hóa tiến bộ trên thế giới vào Việt Nam và thi hành chính sách ngu dân để dễ bề cai trị.

Tình hình giai cấp và xích míc cơ bản trong xã hội Việt Nam .
Dưới tác động ảnh hưởng của chủ trương quản lý và chủ trương kinh tế tài chính, văn hoá, giáo dục thực dân, xã hội Việt Nam đã diễn ra quy trình phân hóa thâm thúy. Giai cấp địa chủ câu kết với thực dân Pháp tăng cường bóc lột, áp bức nông dân. Tuy nhiên, trong nội bộ địa chủ Việt Nam lúc này có sự phân hóa. Một bộ phận địa chủ có lòng yêu nước, ghét bỏ chính sách thực dân đã tham gia đấu tranh chống Pháp dưới những hình thức và mức độ khác nhau. Giai cấp nông dân là lực lượng phần đông nhất trong xã hội Việt Nam, bị thực dân và phong kiến áp bức, bóc lột nặng nề. Tình cảnh bần cùng khốn khổ của giai cấp nông dân Việt Nam đã làm tăng thêm lòng căm thù đế quốc và phong kiến tay sai, tăng thêm ý chí cách mạng của họ trong cuộc đấu tranh giành lại ruộng đất và quyền sống tự do. Giai cấp công nhân Việt Nam sinh ra từ cuộc khai thác thuộc địa lần thứ nhất của thực dân Pháp, hầu hết xuất thân từ giai cấp nông dân, có quan hệ trực tiếp và ngặt nghèo với giai cấp nông dân, bị đế quốc, phong kiến áp bức bóc lột. Giai cấp tư sản Việt Nam bị tư sản Pháp và tư sản người Hoa cạnh tranh đối đầu chèn ép, do đó thế lực kinh tế tài chính và vị thế chính trị nhỏ bé và yếu ớt, có ý thức dân tộc bản địa và yêu nước ở mức độ nhất định. Tầng lớp tiểu tư sản Việt Nam gồm có học viên, tri thức, những người làm nghề tự do … đời sống bấp bênh, dễ bị phá sản trở thành người vô sản, có lòng yêu nước, căm thù đế quốc, thực dân, có năng lực tiếp thu những tư tưởng tân tiến từ bên ngoài truyền vào .

Các giai cấp, tầng lớp trong xã hội Việt Nam lúc này đều mang thân phận người dân mất nước và ở những mức độ khác nhau, đều bị thực dân áp bức, bóc lột. Vì vậy, trong xã hội Việt Nam, ngoài mâu thuẫn cơ bản giữa Nhân dân, chủ yếu là nông dân với giai cấp địa chủ và phong kiến, đã nảy sinh mâu thuẫn vừa cơ bản vừa chủ yếu và ngày càng gay gắt trong đời sống dân tộc, đó là mâu thuẫn giữa toàn thể Nhân dân Việt Nam với thực dân Pháp xâm lược. Tính chất của xã hội Việt Nam là xã hội thuộc địa nửa phong kiến đang đặt ra hai yêu cầu: Một là, phải đánh đuổi thực dân Pháp xâm lược, giành độc lập cho dân tộc, tự do cho Nhân dân; Hai là, xóa bỏ chế độ phong kiến, giành quyền dân chủ cho Nhân dân, chủ yếu là ruộng đất cho nông dân. Trong đó, chống đế quốc, giải phóng dân tộc là nhiệm vụ hàng đầu.

Phong trào yêu nước theo khuynh hướng phong kiến và tư sản cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX .
Trước sự xâm lược của thực dân Pháp, những trào lưu yêu nước của Nhân dân ta chống thực dân Pháp diễn ra liên tục và sôi sục nhưng đều không mang lại hiệu quả. Phong trào Cần Vương – trào lưu yêu nước theo ý thức hệ phong kiến, do giai cấp phong kiến chỉ huy đã chấm hết ở cuối thế kỷ XIX với cuộc khởi nghĩa của Phan Đình Phùng ( năm 1896 ). Sang đầu thế kỷ XX, khuynh hướng này không còn là khuynh hướng tiêu biểu vượt trội nữa. Phong trào nông dân, tiêu biểu vượt trội là cuộc khởi nghĩa Yên Thế của Hoàng Hoa Thám kéo dài mấy chục năm cũng thất bại vào năm 1913. Phong trào yêu nước theo khuynh hướng dân chủ tư sản do những cụ Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh chỉ huy cũng rơi vào bế tắc. Cuộc khởi nghĩa Yên Bái do Nguyễn Thái Học chỉ huy cũng bị thất bại .
Các trào lưu yêu nước từ cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX là sự tiếp nối truyền thống lịch sử yêu nước, quật cường của dân tộc bản địa ta được hun đúc qua hàng ngàn năm lịch sử vẻ vang. Nhưng do thiếu đường lối đúng đắn, thiếu tổ chức triển khai và lực lượng thiết yếu nên những trào lưu đó đã lần lượt thất bại. Cách mạng Việt Nam chìm trong cuộc khủng hoảng cục bộ thâm thúy về đường lối cứu nước. ( còn tiếp )